ШЫЕАРМАШЫЛЫК,: ТАБИЕАТЫ ЖЭНЕ М0НДІК СИПАТЫ Цалмурат Сыбанбаев

БYгінгі ^нніц талабына сэйкес тэуелаз елімізде болып жаткан аукымды езгерістер адамныц рухани дамуы мен шытармашылык белсенділігініц жан-жакты канат жаюын талап етуде. Сондай- ак, обьективті жатдайлардыц, котамда калыптасып келе жаткан катынастардыц езі котамныц барлык саласында адамдардыц езін- дік, шытармашылык к-эрекетке кешуіне кец жол ашуда десек бо- лады.

Адамныц кYнделікті емірдегі іс-эрекетініц барлык саласы негізінен шытармашылыкпен тытыз байланыста болады. Адам колымен жасалынтан барлык карапайым заттан бастап мате- риалдык жэне рухани игіліктер, бYкіл кундылыктар жYЙесі, жал- пы алтанда, мэдениет те шытармашылыктыц жемісі. Философия- да шытармашылык тецірегінде эртYрлі пікірлер, кезкарастар бар. Муныц езі бул мэселенщ аса кYрделі, кеп салалы екенін білдіреді. Философтардан зерттеу объектілерін жан-жактылык туртыдан карастыруды талап етеді. Орыс философы Н.А. Бердяев шытармашылыкты «эркашанда есу, емірде болматан жаца нэрсенщ пайда болуы» дей келіп, «ештеце бір затка айналады, жоктан болмыс пайда болады» [1, с. 72]. Ол сондай-ак, шытарма- шылыктыц Yш элементін айкындайды. Біріншісі - еркіндік, екінші элемент - талант, Yшіншісі - шытармашылык нэтижесінде пайда болтан жаца зат.

Философиялык эдебиеттерде шытармашалык дуниеде бол- матан жаца бір затты, кубылысты емірге экелетш іс-эрекет деп тYCІндіріліп келді. Ал, зерттеуші талым Л.Н. Коганныц пайымда- уынша, жаца нэрсені шытару тана емес, сондай-ак бурыннан бел- гілі кубылыска езіндік туртыдан келу де шытармашылык бола алады. Екіншіден, тылымда шытармашылык кейде теріс нэтиже берумен де керінеді [2, с. 8]. Эрине, кез келген жаца зат, кубылыс шытармашылык YPДІсінде пайда болады. Алайда, жацаныц пайда болуы кеп жакты, ^рделі шытармашылык YPДІстіц тек бір белігін, бір жатын тана камтиды.

Шытармашылыктыц басты ерекшеліктерініц бірі - адамды езіндік дамута батыттау деуге болады. Бул YPДІс жас баланыц тілі шытып, сырткы ортаны танута умтыла бастатан шатынан, балабакшадаты, мектептегі кезецдерде кец етек жаюта тиіс. Жеткіншектіц келешекте Yлкен шытармашыл тулта болып калыптасуыныц ец кажетті негізі осы кезецде жатыр.

Сондай-ак, шытармашылыкта міндетті тYрде ецбек керініс бе- руге тиіс. Адам ецбексіз ешкандай жетістікке жету мYмкін емес. Мысалы, пианист кYЙсандыкта ойнап, жаттытулар жасатанда, бул - ецбек, бірак шытармашылык емес, дегенмен, бул ецбекті шытармашылыкка кажетті ецбек деуге болады. 0йткені, ецбексіз шытармашылык болмайды. Ецбек - адам дамуыныц, шытар- машылыктыц ец мацызды факторы болып табылады. Алайда, тулама, таланттар Yшін бул фактор кажетті, бірак жеткіліксіз.

б. туламаларды дYниеге экелді деген мэселет тарихшы-енер зерттеушілер кетерді. Бул - кездейсоктык па, элде кажеттілік пе? Кейбір енертанушылардыц пайымдауынша, Кайта 0рлеу дэуірінде жалпы котамныц, котамдык пікірдіц енерге деген назары, енердіц талантты екілдерін колдап, оларды дурыс тусіне білуі, таланттардыц шыгармашылык, мумкіндіктерініц дамуына кушті ыкпал етті. Сонымен катар, Кбайта 0рлеу дауірінде Леонардо да Винчидіц суцгуір кеме, тік ушак т. б. туралы гуламалык идеялар айтканы белгілі. Булардыц бірін де XV гасырдыц технологиясы мен материалдарыныц кемегімен жасау мумкін емес еді. Оныц заман- дастары мундай заттар жасау мумкіндігін терістеді. Шындыгында, бул идеялар ез дауірінен элдекайда озык турды. Кептеген талант иелерін езі емір сурген дэцрц замандастары тусінбейтін кездер болып турады. Содан соц бірнеше жылдар, тіпті гасырлар еткен соц кейінгі урпак оларды мойындап жатады. Себебі неде? Неміс философы Шопенгауэрдщ айтуынша, олардыц жогарыдагыны теменнен, алтынды мыстан айыруга зерделеу куштері жетпейді. Сондай-ак, улы идеяны, улылыкты тусіну ушін де акыл-ой, зер- делей білетін бас керек. Оныц пайымдауынша, талант иесі - баска адамдар жете алмайтын нысанага дэл тусетін тулга. Ал, гулама - ешбір адам тіпті кере алмайтын нысанага дэл тусетін тулга [3, с. 15]. Когамда жаца идеяларды мойындамау бірнеше себептер- ге байланысты. Кейде калыптаскан, жалпыга бірдей нормаларга сэйкес келмегендіктен идеяны шын мэнінде тусіне алмау неме- се адамдардыц улттык, элеумет^к салт-дэстурлершен, дуние- танымынан тыс багытка бурылып кеткен жагдайлар себеп болады.

Шыгармашылык дамуына материалдык жэне моральдык факторлар да уйлесімді эсер етеді. Эрине, адамга езін жэне от- басын камтамасыз ету ушін, емірлік кажеттіліктерді алу ушін істеген ецбегіне материалдык марапат, каражат ете кажет. Материалдык жетіспеушілік шыгармашылык адамын мукатады, оны тоздырып, отбасымен ажырасуга дейін алып келуі мумкін. Тіпті, кайгылы жагдайга душар болуы мумкін. Каншама талант иелері жокшылыктан, жетіспеушілектен зардап шеккені гылым мен енер тарихынан жаксы белгілі. Сонымен бірге, екінші жагынан, материалдык игілік шыгармашылык іс-эрекетке жеткілікті стимул бола алмайтынын кептеген фактілермен тусіндіруге болады. Материалдык игіліктіц жогаргы децгейіне жеткен кептеген адамдар ездерініц каржылары мен уакыттарын игіліктіц баска турлерін иелену ушін, лауазымды биікке шыгу ушін, дем алу ушін жумсайды. 0здерініц шыгармашылыц кабілетін жетілдіруді тіпті умытып та кетеді. Тым жогары дэрежедегі жетістік, игілік адамды бузуы, жалкаулыкка, жатып ішерлікке айналдыруы сезсіз. «Мамык тесек бестекке караганда адам ушін кауіпті» деген сез бар.

Халкымыздыц мэдениетшщ тарихына ой салсак, елдіц рухын кетерген каншама жогары дэрежедег1 шыгармалар, енер туынды- лары дYниеге келген. 0нер адамдары, танымал тулталар ездерініц еміріне тенген кауіпке, койылтан тоскауылта карамастан ездерініц шытармашылык туындыларын жарыкка шытарды. Ол Yшін олар ешкандай акы, материалдык кетермелеуді кажет те етпеді. Олар- ды осындай ерлікке итермелеген кандай кYш? Біздіц ойымызша, кандай жатдай болса да, адамды Yлкен шытармашылыкка тарта- тын котамта кеціл толмаушылык, рухани жетіспеушілік. 0мір су- ріп отыртан ортасындаты эділетсіздік, озбырлык тулталардыц ашу- ызасын тутызып, шытармашылык k-эрекет жасаута итермелейді. Каншама акын-жазушылар, кYЙшілер осындай моральдык, руха- ни жетіспеушіліктерді ашык айтып, улылыкка ие болып, есімдері мэцпге калды. Казактыц улы акын, ^йшілері Абай, Курмантазы, Махамбет т. б. айтсак та жеткілікті. Еулама адамдарды сол дэу1р- дегі саяси, элеуметпк жатдайларды езі калыптастырып, сахната шытарды деп айтута эбден болады.

Руханилыктыц кыры мен сырын жан-жакты зерттеп жYрген талымдардыц бірі С.Е. Нурмуратов адамныц рухани дамуы мен шытармашылытын YЙлесімді байланыстырады. Оныц пайым- дауынша, «адамныц рухани дамуыныц таты бір керінісі - оныц шытармашылыты. Ол адамта тэн еркіндіктіц, эркімніц дарын- дылытыныц, шынайылылыктыц, ецбеккорлыктыц элеуметтік практикада жYзеге асуы болып табылады. Эрбір ецбектіц нэтижеа шытармашылыктан туындап отырса, онда ДYниедеri кептеген кайшылыктардыц шешілгендігініц белгісі болар еді. Бірак, тулта ретінде калыптасып келе жаткан жеке индивид кеп жатдайда ез калауына сэйкес келмейтін істерді аткару кезецінен етеді. Міне, осы сынактардан CYрінбей ету, ятни, кандай ецбекті болса да шынайылыкпен аткарута тырысу, рухани даму жолына тYCкен азамат Yшін міндетті асу болып табылады. Сынактыц Yлкені мен кішісі жок, кYнэніц де мацызды, мацызсызы болмайды. Адам барлытына да жауапкершілікпен каратаны жен. Сонда тана ол езініц «Менін» биік децгейге дейін жетілдіре алады» [4, с. 62].

Адамдаты шытармашылык инстинкт - пайда^немдіктен тыс болатын инстинкт. Мунда шытармашылык адамы езініц пайда- сын ойламай, шытармашылык барысында езін-езі умытып, бар ынтасы, жігері, максаты баската ауады. Шытармашылык адамы шытартан тылымижацалыктарды, керкем шытармаларды, керкем туындыларды езге де адамдар колданып, ездерініц, котамныц максатына жумсайды. Ойлау децгейі кецейіп, рухани дуниесі байи тYседі. Рухани дуниесі байытан адамныц ой-ерісі терецдеп, айналасына жаца кезкараспен, шытармашылык туртыдан карай бастайды. Ал, шытармашыныц езі пайдакунемдіктен тыс бейкYнэ болып кала береді.

Ертелі-кеш ойлар мазалап, толтанып, тYнімен елец жазып, «елец азабын мен керемін, ал эдемі жыр окып, одан лэззат алып, кызытын баска адамдар кереді» - деп жазады халкымыздыц кернекті акыны Кадыр Мырзалиев. [5, с. 225] Шытармашылыктан рухани кундылыктар туындайды. ?лы акындарымыз, фило- софтар, жазушыларымыз жазып калдартан дYниелер урпактан урпакка жетіп, бата жетпес рухани кундылыктарта айналады. Осы рухани кундылыктардан сусындатан адамдар рухани даму жолы- на тусіп, ел татдыры, келер урпак жайлы ой толтанып, жан-жакты дами бастайды.

Адамныц ецбек процесінде калыптасатыны белгілі. Ендеше шытармашылык кабілет те, дYниеге шытармашылык катынас та ецбектен тутан. Шытармашылыктыц тYрлері жэне сотан сэйкес кабілеттіліктер адамныц езініц дамуымен, калыптасуымен бірге есіп отырады. Сейтіп, тарихи мэдениеттіц нэтижесі, жемісі бо- лып калады.

Сырткы дYниеге осындай катынас, шытармашылык каты- настыц шытуыныц тікелей алтышарты - котамдык практика деп айтута болады. ДYниеге катынастыц осындай турі адамныц сырткы дуниені максатына карай езгертуін, котам мен мэдениеттщ, адамныц езініц дамуын камтамасыз етеді. Будан біз керіп отыртанымыздай, шытармашылыкты ецбектіц ажыра- мас касиеті ретіндегі адамныц езіндік дамуыныц, оныц ішкі жан- дYниесі калыптасуыныц куралы деп айта аламыз. Ятни, шытармашылык - ецбектіц ажырамас касиеті, адамды езіндік дамута, оныц жан-жакты калыптасуына Yлкен ыкпал етеді.

Сонымен катар, кез келген ецбекті шытармашылык історекет деуге болмайды. Ецбектіц шытармашылык емес тустары да болады. Ол біркалыпты, Yнемі кайталана беретін ецбек. Ондай ецбек адамды жалыктырады, ешкандай кызытушылык тудырмайды. Оныц рухани суранымын канататтандырмайды. Адамныц рухани дамуына, тіпті, тежеу болады деп айтута болады. Сондыктан, адам жан-жакты дамимын, жетілемін десе, ол шытармашылык элемента бар ецбекпен айналысуы керек.

Шытармашылык то-эрекеттац дамуына субъектіц белсенділігі- ніц релі Yлкен. Субъект белсенділігі табитатта тана емес, элеумет- тік емірді, мэдениетп езгертуге багытталады. Субъект когамдыц мэселелерге кеп жакты байланыска тускен сайын, оныц белсен- ділігі жогарылай береді. Шыгармашылык іс-эрекетте шешуші релді субъективт1 фактор, тулга белсенділігі аткарады екен.

Сондай-ак, адамныц езіндік тэрбиесш де шыгармашылык іс-эрекетке жаткызуга болады. 0зіндік тэрбие - адамныц езін тулга ретінде жетілдіруге, езініц мумкіндігін толыгырак іске асыруга багытталган саналы іс-эрекеті. Ерік-жігер, шыдамдылык, кайырымдылык, устамдылык секілді сапалы касиеттерді езініц бойына сіціруі, санасына токуы. Адам езіндік тэрбие барысын- да езін жетілдіру ушін езімен езі куресуі кажет. 0зін-езі жецген адамга баскаларды баскару, езініц соцынан ерту, тэрбиелеу киынга сокпайды. Адам практикалык, шыгармашылык іс-эрекет барысында, сырткы дуниеге белсенді эрекет ету аркылы оны ез максатына карай езгертеді, сейтіп, осы процесте езі де дамиды. Былайша айтканда, адам езін-езі калыптастырады. Yнемі езгеріс устінде болады. Кепжакты дуниеде эртYрлі катынаска туседі. Оган сырткы орта, адамдар, езгеріп отыратын жагдай, отбасы т. б. эсер етпей коймайды. Олай болса, адам белгілі жагдайда сырткы орта мен тэрбиенщ жемісі деп айтуга болатын секілді. ?лы Абай атамыз «тэрбиеге кенбейді деген адамныц тілін кесер едім» деген сезін бекер айтпаган болар. Алдымен, тэрбиешшщ езі тэрбиел1 болу тиіс. Ол ушін тэрбиешц эрбір адам езіндік тэрбиемен айна- лысуы керек. Бул - шыгармашылык іс-эрекет болып табылады.

Шыгармашылык іс-эрекет дамуына мэдени-элеуметтік факторлардыц эсері орасан. Шыгармашылык тікелей элеуметпк емірден шыгады, сейтіп, ез кезегінде оны езгертеді, дамытады.

Шыгармашылык пен рухани даму - когамныц, букіл мэде- ниеттіц сапалык даму формасы ретінде катар журеді. Шыгар- машылык аркылы, адам езініц рухани дамуына езі негіз калайды. Осы урдісте букіл когамныц, еркениеттіц алга жылжуы жузеге асады.

Эдебиеттер 1.

Бердяев Н.А. Спасение и творчество. - М., 1992. - 172 б. 2.

Коган Л.Н. Культура и творчество. - Свердловск, 1976. - 8 б. 3.

Шопенгауэр А. Избранные этюды. - Санкт-Петербург, 2005. - 14 б. 4.

Нурмуратов С.Е. Рухани кундылыцтар алемі: алеуметтік- философиялык талдау. - Алматы, 2000. - 62 б. 5.

Мырзалиев K..F. Ym томдык шыгармалар жинагы. - Алматы, 1990. - 225 б.